तत्सम, अर्द्धतत्सम, तद्भव, देशज, विदेशी
तत्सम शब्द
तत्सम शब्द का अर्थ होता है, ‘उसके समान’। अब प्रश्न उठता है– किसके समान? उत्तर है– संस्कृत के समान! जो शब्द संस्कृत भाषा से बिना किसी ध्वनि परिवर्तन के ज्यों-के-त्यों हिंदी में आए हैं, उन्हें ‘तत्सम’ शब्द कहते हैं; जैसे– संध्या, दंत, दक्षिण, भ्राता, राजा, ईश्वर, भगवान, ब्रह्म, परिषद्, अध्यक्ष, त्रिनेत्र इत्यादि।
तद्भव शब्द
तद्भव शब्द का अर्थ होता है, ‘उससे उत्पन्न हुआ’। अब प्रश्न उठता है– किससे उत्पन्न हुआ? उत्तर है– संस्कृत से उत्पन्न हुआ। जो शब्द संस्कृत से उत्पन्न हुए हैं और प्राकृत, अपभ्रंश इत्यादि भाषाओं से गुजरते हुए कुछ ध्वनि परिवर्तन के साथ हिंदी में आए हैं, उन्हें ‘तद्भव’ शब्द कहते हैं; जैसे– दाँत, भाई, रात, लाख, घी, साँझ, दिन, दही, नाक, हाथ, खेत, आगे, बंदर इत्यादि। यहाँ कुछ महत्त्वपूर्ण तत्सम और तद्भव शब्द दिए जा रहे हैं, जो इस प्रकार हैं–
तत्सम तद्भव
अ
अंगुलि – उँगली
अंजलि – अँजली
आंत्र – आँत
अंक – आँक
अंकुश – आँकुस
अंगरक्षक – अंगरखा
अम्लिका – इमली
अतसी – अलसी
अमूल्य – अमोल
अश्रु – आँसू
अमित्र – अमीत
अवगुंठन – घूँघट
अष्ट – आठ
अरिष्ठ – रीठा
अरघट्ट – रहट
अस्थि – हड्डी
अवश्याय – ओस
अंगुष्ठिका – अँगूठी
अक्षत – अच्छत
अवमूर्धक – औंधा
अशीति – अस्सी
अभाग्य – अभागा
अवतरण – औतरण
अवतार – औतार
अग्निष्ठिका – अँगीठी
अंगिका – अँगिया
अंगुष्ठ – अँगूठा
अंगप्रोक्षण/अंगप्रोच्छन – अँगोछा
अंश – अँस
अर्क – आक
अगणित – अनगिनत
अग्नि – आग
अग्र – आगे
अग्रणी – अगाड़ी
अच्युत – अटल
अर्ध – आधा
अश्विन – आसोज
अनार्य – अनाड़ी
अंधकार – अँधेरा
अग्रवर्ती – अगाड़ी
अन्न – अनाज
अज्ञात/अज्ञानी – अजान/अनजाना
अट्टालिका – अटारी
अकार्य – अकाज
अखिल – आखा
अद्य – आज
अमृत – अमिय
अग्रपद – अगुआ
अनुर्वर – ऊसर
अक्षय – आखा
अनुत्थ – अनूठा
अर्चन – अरचन
अक्षर – आखर
अवधारणा – औधारणा
अवगुणी – औगुणी
अवगाहन – औगाहना
अवगति – औगति
अवगत – औगत
अलक्षण – अलच्छन
अक्षि – आँख
अमावस्या – अमावस
अक्षोट – अखरोट
अवसर – औसर
अनशन – अनसन
अम्लवेतस्/ अमरवेल्लि – अमरबेल
अक्षोभ – अछोह
अधर्म – अधरम
अहिफेन – अफ़ीम
अमोघ – अचूक
अग्रहायन – अगहन
अर्पण – अरपन
अवघट – औघट
अट्टाल – अटाला
अर्घ – अरघा
आ
आभूषण – आभूसन
आमलक – आँवला
आदर्शिका – आरसी
आचमन – अचवन
आम्र – आम
आश्यर्च – अचरज
आदेश – आयसु
आत्मन् – आप
तत्सम तद्भव
आखेट – अहेर/अहेत्य
आशिष् – आसीस
आम्रचूर्ण – अमचूर
आदित्यवार – इतवार
आशा – आस
आश्रय – आसरा
आषाढ़ – आसाढ़
आर्द्रक – अदरक
आदेश – आयुस
आलस्य – आलस
आचार्य – अचारज
आगमन – आना
आरार्तिक – आरती
इ
इयत् – इतना
ईर्ष्या – ईर्षा
इक्षु – ईख
इच्छा – चाह
इष्टिका – ईंट
ईदृश – ऐसा
उ
उपवास – उपास
उज्ज्वल – उजला
ऊर्ण/ऊर्णा – ऊन
उच्छेदित – उखड़ा
उत्थान – उठान
उड्डयन – उड़ान/उड़ना
उत्कल – उड़ीसा
उच्च – ऊँचा
उत्तम – उम्दा
उत्सव – उछव
उज्ज्वलित – आलोकिक
उच्छेदन – अंग छेदना
उद्भेदन – उगना
उद्गलित/ – उगलना
उद्गिरणम्
उत्संग – उछंग
उत्साह – उछाह
उपालंभ – उलाहना
उलूक – उल्लु
उद्वर्तन – उबटन
उरिद – उड़द
उज्जड – उजड़
उद्घाटन – उघाड़ना
उड्ड – उड़
उपाध्याय – ओझा
उपवेष्टन – ओढ़ना
उपरि – ऊपर
उपल – ओला
ऊषर – ऊसर
उलखलु/ अलूखल – ओखली
उपर्युक्त – उपरोक्त
उद्गीर्ण – उगाल
उदित – उगा
उदीयमान – उदयी
उन्मूलन – उखड़ाई
उष्ट्र – ऊँट
उष्ट्री – ऊँटनी
उत्थान – उठना
ऋ
ऋक्ष – रींछ
ऋद्धि – रिधी
ऋण – रिण
ऋषि – रिषि
ऋतु – रितु
ए/ऐ
एकलपुत्र – इकलौता
एला – इलायची
एकत्र – इकट्ठा
ऐक्य – एका
ओ
ओष्ठ – होठ
औदक – ओदा
क
कुंतल – कुंडल
कमल – कँवल
कच्छप – कछुआ
कज्जल – काजल
कटु – कड़वा
काष्ठपाई/ काष्ठपादुका – खड़ाऊ
काश – खाँसी
किंचित् – कुछ
किरण – किरन
कीर्ति – कीरति
कंटक – काँटा
कुक्कुर – कुत्ता
कुद्दाल – कुदाल
कुपुत्र – कपूत
कुमार – कुँअर
कुष्माण्ड – कुम्हड़ा
कुष्ठ – कोढ़
कीदृश – कैसा
कर्म – काम
कंकती – कंधा
कंटकिफल – कटहल
कुंचिका – कुँची
कदली – केला
कर्तव्य – करतब
कपर्दिका – कौड़ी
कपोत – कबूतर
केशरी – केहरि
कोण – कोना
तत्सम तद्भव
क्रोश – कोस
कोष्ठिका – कोठी
कोकिल – कोयल
कृषक – किसान
कैवर्त – केवट
कट्टार – कटार
कलिका – कली
कुम्भकार – कुम्हार
कियत् – कितना
कपाट – किवाड़
कति – कितने
कल्यवर्त/कल्याश – कलेवा
कर्पट – कपड़ा
कर्कटी – ककड़ी
कुक्षि – कोख
कूप – कुआँ
कल्लोल – कलोल
कदुष्ण – कुनकुना
कंकण – कंगन
करवर्त्त – करवट
कुंजिका – कुँजी
कंदुक – गेंद
कर्ण – कान
कृष्ण – कान्ह/कान्हा/किसन
कटाह – कड़ाह
कपर्दी – कबड्डी
कर्कर – कक्कड़
किम् – क्या
कान्यकुब्ज – कन्नौज
कारुवेल्ल – करेला
कणिका – कनकी
काण – काना
काष्ठगृह – कठघरा
काष्ठ – काठ
कार्य – काज
काष्ठपात्र – कठौत
काक – कौआ
कर्पास – कपास
कर्पूर – कपूर
कदा – कब
कंचुक – केंचुली
कुष्ठी – कोढ़ी
कुठार – कुल्हाड़ा
केविका – केवड़ा
कथानिका – कहानी
कर्कट – केकड़ा
क्षेप – खेप
क्षोड – खूँटा
क्षत्रिय – खत्री/छत्रीय
क्षार – खार
क्षिति – छिति
क्षीण – छीण
क्षीर – खीर
क्षुद्र – छोटा/खोटा
क्षोभ – छोह
क्षण – छिन
क्षति – छति
क्षेत्र – खेत
ख
खटक्किका – खिड़की
खर्जू – खुजली
खटिका – खड़िया
खर्जूर/खर्जु – खजूर
खर्पर – खोपड़ा/खप्पर
खटुआ/ खट्वा – खाट
खात – खड्ड
खनि – खान
ग
गलगित/गलगति – गिरगिट
गृध – गीदड़
ग्रहण – गहन
ग्राम – गाँव
गोपालक – ग्वाल
गोमय – गोबर
गोस्वामी – गुसाईं
गौर – गोरा
गृह – घर/गेह
गर्गट – गागर
ग्रंथन – गठना
ग्रंथि – गाँठ
गर्त – गड्ढा
गर्भिणी – गाभिन
गुम्फन – गूँथना
गुण्ठन – घूँघट
गह्वर – गहरा
गात्र – गात
गायक – गवैया
ग्रामीण – गँवार
ग्राहक – गाहक
ग्रीवा – गरदन
ग्रीष्म – गर्मी
गुण – गुन
गुहा – गुफा
गो – गाय
गोधूम – गेहूँ
गणन – गिनना
गृद्ध – गीध
गेंडुक – गेंद
गणेश – गनेश
गंभीर – गहरा
गर्दभ – गधा
गृहिणी – घरनी
गृञ्जन – गाजर
गुञ्जा – घुंघची
तत्सम तद्भव
घ
घर्षण – घिसना
घटिका – घड़ी
घृत – घी
घन्न – घना
घोटक – घोड़ा
घर्म – घाम/ताप
घट – घड़ा
घृणा – घिन्न
घात – घाव
च
चंचु – चोंच
चतुष्कोण – चौकोर
चतुष्पद – चौपाया
चतुर्गुण – चौगुना
चर्म – चाम
चटका/चटिका – चिड़िया
चतुर्थ – चौथा
चतुष्क – चौका
चत्वर – चबूतरा
चर्मकार – चमार
चर्वण – चबाना
चतुष्पादिका – चौकी
चतुष्पथ – चौराहा
चंद्रिका – चाँदनी
चयन – चुनना
चुलुक – चुल्लू
चेटक – चेला
चैत्र – चैत
चौर – चोर
चतुर्मास – चौमासा
चुंबन – चूमना
चूर्ण – चूरमा/चूरा
चूडा – चोटी
चित्रक – चीता
चक्र – चाक
चक्रवाक – चकवा
चणक – चना
चतुर्दिश – चहुँओर
चर्मचटक/ चर्मचरक – चमगादड़
चम्पकवेलि – चमेली
चंद्र – चाँद
चरण – चरन
चित्रकार – चितेरा
चिक्कण – चिकना
छ
छत्र – छाता
छेदनी/छेदिका – छेनी
छाया – छाँह
छिद्र – छेद
छच्छिका – छाछ
छाद्य/छादन – छाजन
ज
जिह्वा – जीभ
जीर्ण – झीना
ज्येष्ठ – जेठ
ज्योति – जोति/जोत
जंघा – जाँघ
जटा – जड़
जन्म – जनम
जामाता/ जामातृ – जमाई/जवाँई
जृम्भिका – जम्हाई
ज्वलन – जलना/जलन
जाड्य – जाड़ा
ज्ञ
ज्ञानी – ग्यानी
ज्ञान – ग्यान
ज्ञातिगृह – नैहर
झ
झंकृत – झनकार
झरण – झरना
झटिति – झट
ट
टंक – टाँका
टिट्टिभ – टिटहरी
टंकशाला – टकसाल
टिक – डिग
ठ
ठक्कुर – ठाकुर
ड
डोरक – डोरा
त
तुंद – तोंद
तैल – तेल
त्वरित – तुरंत
तृण – तिनका
तडाग – तालाब
ताप – ताव
तपस्वी – तपसी
तप्त – तपन
त्रिकुटी – तेवर
त्रोटन – तोड़ना
ताम्र – ताँबा
तिलक – टीका
तीर्थ – तीरथ
ताम्बूलिक – तमोली
तर्कन – ताकना
तिथिवार – त्योहार
तंडुल – तंदुल (चावल)
तीक्ष्ण – तीखा
त्रिगुण – तिगुना
तिरश्च – तिरछा
तिक्त – तीखा
तृतीयक – तीजा
त्रिभागिक – तिहाई
तत्सम तद्भव
त्र
त्रिकाष्ठ – तिकठी
त्रोटक – टोटका
त्रिलोक – तिलोक
त्रीणि – तीन
त्रुट – टूट
त्रयोदश – तेरह
थ
स्त्रोत – सोत
थुवर्ण – थूरना
स्थान – थान
थुत्कार – थूतकार
द
दधि – दही
दीपक – दिया
दक्ष – दच्छ
दूर्वा – दूब
दर्शन – दरशन
दुर्बल – दुबला
दंतधावन – दातुन
दंश – डंक
द्युत – जुआ
द्वादश – बारह
द्विप्रहरी – दुपहरी
द्वितीय – दूजा
द्विगुण – दूना
दैव – दई
दशम – दसवाँ
दंष्ट्रिका – दाढ़ी
दमन – दबाना
दौहित्री/ दौहित्र – दोहिती, दोहता
द्विपट्ट – दुपट्टा
द्रोण – दोना
दद्रु – दाद
दक्षिण – दाहिना
दाह – डाह
दश – दस
दृश – देखना
दीपशलाका – दीयासलाई
दीपावली – दीवाली
दु:ख – दुख
द्यूतकारी – जुआरी
द्युति – दुति
दृष्टि – दीठ
दुग्ध – दूध
दंड – डँडा
दंत – दाँत
द्राक्षा – दाख
द्विधा – दुविधा
द्वौ – दो
दिशान्तर – दिसावर
ध
धनश्रेष्ठी – धनी
धर्म – धरम
धौत्त – धोती
धरणी/ धरित्री – धरती
धूलि – धूरि
द्यूत – जुआ
धात्री – दाई
धृत – धर
धृष्ट – ढीठ
धत्तूरक – धतूरा
धैर्य – धीरज
धावन – धोना
धान्य – धान
द्युति – दुति
द्युतकारिक – जुआरी
धूम – धुआँ
ध्वनि – धुनि
धृष्टता – ढिठाई
न
नक्र/नासिक – नाक
नप्तृ/नप्तृक – नाती
नम्र – नरम
नियम – नेम
निर्गलन – निगलना
निम्ब/निंब – नीम
निमंत्रण – नेवता/निवंता
नयन – नैन
नव – नौ/नया
नव्य – नया
नकुल – नेवला
नक्षत्र – नखत
नग्न – नंगा
नख – नाखून
नारिकेल – नारियल
नृत्य – नाच
नरहरि – नाहर
निश्छल – निछल
निरालय – निराला
निष्ठुर – निठुर
● नापित – नाई
निम्बूक – नीबू
नन्नादृपति – नंदोई/ननदोई
नस्य – नस
निद्रा – नींद
निपुण – निपुन
निर्वाह – निबाह
निशि – निसि
नौका – नाव
निर्वहण – निभाना
तत्सम तद्भव
प
पल्लव – पल्ला
परशु – फावड़ा
पाद – पैर
परिणाह – पनहा
परितोलन – पड़ताल
परपौत्री – पड़पोती
पश्चात्ताप – पछतावा
परश – फारसा
पारद – पारा
पवन – पौन
पण्डित – पाँडे
परमार्थ – परमारथ
प्रतिच्छाया – परछाँई
प्रस्वेद – पसीना
प्रहर – पहर
पृष्ठ – पीठ
पीत – पीला
पंक्ति – पंगत/पाँत
पथिन् – पँथ
पक्ष – पंख
पक्षी – पंछी
पुरुषार्थ – पुरषारथ
पुत्तलिका – पुतली
पूजाकारी – पुजारी
पौत्र – पोता
पौत्री – पोती
प्रतिपदा – परिवा
पर्यस्त – पलथी
फुल्लवाटिका – फूलवाड़ी
पुष्य – पूस
पुस्तिका – पोथी
पट्टिका – पाटी
प्राघूर्ण – पाहुँना
पिटक – पिटारा
पाश – फाँस/फाँसी
पूर्व – पूरब
पितृष्वसा – बुआ
प्रणाल – परनाला
पंडित – पाँडे
पिष्टक – पीठा
पिपासा – प्यास
पिप्पल – पीपल
पत्र – पत्ता
पुंज – पूँजी
परिकूट – परकोटा
पटल – पलड़ा
पंजर – पिंजरा
पक्व – पका
परश्व – परसों
पक्वान्न – पकवान
पथ – पंथ
पद्म – पदम
पर्यंक – पलंग
पर्पट – पापड़
परीक्षा – परख/परिच्छा
पट्ट – पाटा
पत्रिका – पाती
पादोन – पौना
पार्श्व – पास
पाषाण – पाहन
प्रहेलिका – पहेली
पर्यस्त – पलथी
पक्व – पका
पश्यशालिक – पनसारी
पर्ण – पान
पुष्कर – पोख़र
प्रतिवेश – पड़ोस
पश्चात् – पीछे
पीठक – पीढ़ा
प्रापण – पाना
प्रगह – पगह
प्रतनु – पतला
पुत्रवधू – पतोहू
प्रत्यभिज्ञान – पहचान
पक्षवार – पखवारा
प्रिय – पिय/पिव/पिया
पुच्छ – पूँछ
प्रकट – प्रगट
प्रस्तर – पत्थर
पूर्ण – पूरा
प्रतिवेशी – पड़ोसी
पुत्तलिका – पुतली
फ
फुल्लवाटिका – फूलवाड़ी
फणि/फणिन् – फण/फन
फुफ्फुस – फेफड़ा
फाल्गुन – फागुन
फुल्ल – फूल
फुल्लन – फूलना
ब
बर्कर – बकरा
बधिर – बहरा
बलीवर्द – बैल
बुभुक्षित – भूखा
बंध्या – बाँझ
बदरी – बेर
बालुका – बालू
बुभुक्षा – भूख
बक – बगुला
बंटन – बाँटना
बकुलश्री – मौलश्री
बंधन – बाँधना
बिन्दु – बिंदी
तत्सम तद्भव
भ
भल्ल – भाला
भृकुटि/भ्रू – भौं
भ्रमर – भौंरा
भक्त – भगत
भद्र/भद्रक – भला
भगिनी – बहिन
भक्षण – भरना
भट्ट – भाट
भृंगी – भाँग
भाद्र/भाद्रपद – भादो/भादवा
भाटक – भाड़ा
भांडागार – भंडार
भिक्षा – भीख
भूर्जपत्र – भोजपात्र
भ्रातृत्य – भतीजा
भूपाल – भुवाल
भ्रातृजा – भतीजी
भिक्षुक – भिखारी
भित्ति – भीत
भुक्ति – भुगतना
भ्राता – भाई
भातृजाया – भौजाई
भर्जन – भुनना
भस्म – बभूत
भल्लूक – भालू
भागिनेय – भानजा
म
मंजिष्ठ – मजीठ
मंडूक – मेंढक
मधूक – महुआ
मंत्रकारी – मदारी
मंथज – मक्खन
मौक्तिक/मुक्ता – मोती
मूल्य – मोल
मणिकार – मणिहार
मिष्टान्न – मिठाई
मित्र – मीत
मिष्ट – मीठा
मातृ – माँ
मयूर – मोर
मस्तक – माथा
महार्थ – महँगा
मातुलानी – मामी
मुद्गरिका – मुँगरी
मुख्य – मुखिया
मक्षिका – मक्खी
महीष – भैंसा
मल – मैल
मलिन – मैला
मर्यादा – मरजादा
मरूर – मरवा
मर्म – मरम
महाराज्ञी – महारानी
महापात्र – महावत
मृत – मुआ
मिष्टि – मीठा
मार्ग – मारग
मास – महीना
माल्य – माला
मातुल – मामा
मद्य – मद
मत्स्य – मछली
मदोन्मत्त – मतवाला
मुख – मुँह
मुर्षल – मुसल
मेघ – मेह
मंजीर – मँजीरा/मजीरा
मंडप – मँडुआ
मकर – मगर
मधुभक्षिका – मधुमक्खी
मनुष्य – मानुस
मरीच – मिर्च
मरण – मरना
मणिका – मनका
मंडन – मढ़ना
मशक – मच्छर
मृतघट्ट – मरघट
य
यव – जौ
यज्ञोपवीत – जनेऊ
यजमान/ यज्ञमान – जजमान
यदुवंशी – यादव
यमुना – जमुना
यम – जम
युक्ति – जुगति
यूथ – जत्था
योगी – जोगी
युग्मक – जोड़ा
यौवन – जवानी
यंत्र – जँत्र
यत्न – जतन
यज्ञ – जग/जज्ञ
यति – जती
यश – जस
युवा – जवान
तत्सम तद्भव
र
राजिका – राई
रुक्षता – रुखाई
रुप्य – रुपया
रुक्ष – रूखा
रसवती – रसोई
राजपुत्र – राजपूत
रात्रि – रात
रेणु – रेनु
रक्षिका – राखी
रक्षण – रखना
राज्ञी – रानी
रिक्त – रीता
रज्जु – रस्सी
रजनी – रैन
रोटिका – रोटी
रोदन – रोना
रोम – रौंआ
ल
लज्जा – लाज
लक्षण – लच्छण
लोमशा – लोमड़ी
लगुड – लकड़ी
लग्न – लगना
ललाट – लीलाड़
लालसा – लालच
लुब्ध – लोभ/लोभी
लक्ष्मी – लिछमी
लक्ष्मण – लखन
लवण – लौण (लोन/नोन/नून)
लेपन – लीपना
लेपिका – लेई
लशुन – लहसुन
लोष्ट – लोथड़ा
लक्ष – लाख
लवंग – लौंग
लम्बक – लम्बा
लौहकार – लुहार
लोक – लोग
लौह – लोहा
व
वीणा – बीना
वन – बन
वत्स – बच्चा/बछड़ा
वणिक् – बनिया
वट – बड़
वधू – बहू
वंश – बंस
वैराग्य – बेराग
वैराग्यी – बेरागी
वेधन – बाँधना
वृषभ – बैल
वंशी – बंशी
बक – बगुला
वटु – शिष्य (बेटा)
वर्षा – बरसात
वृक्ष – बिरख (बिरछ)
वृद्ध – बूढ़ा
वृश्चिक – बिच्छू
वर्तिका – बत्ती
व्यथा – बिथा
वचन – बचन
वर्धकिन् – बढ़ई
वर्त्म – बाट/मार्ग
वर्ण – बरन
वरयात्रा – बरात
वज्रांग – बजरंग
वार्ताक – बैंगन
वातुलक – बावला
वाद्य – बाजा
विद्युत् – बिजली
विकार – बिगाड़
विष्टा – बींट
वामन – बौना
वानर – बंदर
वाष्प – भाप
विवाह – ब्याह
व्याघ्र – बाघ
श
शय्या – सेज
श्मश्रु – मूँछ
शाप – सराप/श्राप
शुक – सुआ
शून्य – सूना
श्वास – साँस
शवर – शबर
शवरी – शबरा
शुष्क – सूखा
शुण्ड – सूँड
शाक – साग
शर्करा – शक्कर
शशिन् – ससि
शत – सौ
शकट – छकड़ा
शिष्य – सिक्ख
शोभन – सोहन
श्मशान – मसान
शृगाल – सियार
शास्ति – साँसत
शूकर – सुअर
शण्ठिका – सोंठ
श्वसुर – ससुर
श्वश्रू – सास
श्यालक – साला
श्वसुरालय – ससुराल
श्याली – साली
श्यामल – साँवला
शिला – सिला
तत्सम तद्भव
स
साक्षी – साखी
सूत्र – सूत
स्वप्न – सपना
स्वर्णकार – सुनार
सर्सप – सरसों
स्थान – थान
स्थिर – थिर
स्नेह – नेह
स्पर्श – परस
स्रोत – सोत
सूर्य – सूरज
स्कंध – कंधा
स्तंभ – खंबा
स्तन – थन
स्वजन – सजन
संधि – सेंध
सपत्नी – सौत
सप्तशती – सतसई
सरोवर – सरवर
ह
हर्ष – हरख
हस्त – हाथ
हरित – हरा
हरिद्रा – हल्दी
हिंदोला – हिंडोरा, हिंडोला
हृदय – हिय
हस्ति – हाथी
हस्तिनी – हथनी
हास्य – हँसी
हंडी – हाँड़ी
हट्ट – हाट
होलिका – होली
क्ष
क्षुद्र – छोटा/खोटा
क्षेप – खेप
क्षीण – छीण
क्षेत्र – खेत
क्षति – छति
क्षिति – छिति
क्षण – छण
क्षत्रिय – खत्री/छत्रीय
क्षार – खार
क्षोड – खूँटा
क्षोभ – छोह
श्र
श्रेष्ठिन् – श्रेष्ठी
श्रेणी – सीढ़ी
श्रावणी – सावनी
शृंगार – सिंगार
श्रावण – सावन
शृंग – सींग
श्राद्ध – सराध
अद्र्धतत्सम शब्द
तत्सम अद्र्धतत्सम तद्भव
कृष्ण किशुन,किशन कान्हा
अग्नि अगिन आग
वत्स बच्छ बच्चा
चूर्ण चूरन चूर
अक्षर अच्छर आखर
कृपा किरिपा किरपा
मयूर मउर मोर
चंद्र चंदर चाँद
परीक्षा परीच्छा परख
लक्ष्मी लच्छमी लखमी
भिक्षा भिच्छा भीख
भिक्षारी भिच्छारी भिखारी
शिक्षा सिच्छा सीख
लक्ष्मण लच्छण लखन
हस्त हत्थ हाथ
संध्या संझा साँझ
कर्पूर कप्पूर कपूर
उज्ज्वल उज्जल उजला
नक्षत्र नछत्र नखत
वर्षा बरसा बारीस
चत्वारि चत्तारि चार
चतुर्दश चौद्दरा चौदह
आज्ञा आग्याँ आन
देवी देई –
मुख मुँह –
क्रिया किरिया –
कर्म करम –
पत्र पत्तर –
धर्म धरम –
देशज शब्द
देशज शब्द ‘देश + ज’ के योग से रचित है, जिसका अर्थ होता है– ‘देश में जन्मा’। देशज वे शब्द हैं जो किसी संस्कृत (या प्राकृत) मूल से निकले हुए नहीं जान पड़ते और जिनकी व्युत्पत्ति का पता नहीं लगता; जैसे– गरबा, भाँगड़ा, काजू, टाबर इत्यादि। अत: मूलत: वे शब्द देशज हैं, जो भारत की क्षेत्रिय, ग्राम्य और जनजातीय बोलियों से लिए गए हैं। हिन्दी में दो प्रकार के देशज शब्द पाए जाते हैं–
1. अज्ञातव्युत्पत्तिक शब्द
ऐसे शब्द, जो किसी भाषा से नहीं निकले हैं और जिनकी व्युत्पत्ति का पता न हो, उन्हें ‘अज्ञातव्युत्पत्तिक’ शब्द कहते हैं; जैसे– खच्चर, खरहरा, खलासी, खेड़ी, खेमटा, छबड़ा, छाबड़ी, जाँगड़ा, जोखिम, ज्वार, झज्झर, झबरा, बिनौला, भड़ास, भालिया, भावली, भुनभुनाना, भुरभुराना, भोंसले, भोथरा, भोपा, मकोड़ा, मखौल, मलाई, मोड़ी, रेवड़, झिझक, झुग्गी, झुमरी, झुल्ला, ठेठ, ठोर, डाँग, डाँगर, डागुर, ढाढ़ी, ढाबा, तरामीरा, तिजोरी, तेंदुआ, गद्दा, गलबल, गिलौरी, घपला, घमासान, घुग्घी, घेवर, घोंसला, चहल पहल, चिचड़ा, चिंदी, चिल्लर, थैला, थोथा, दुगई, धब्बा, नक्की, पपीता, पपैया, पागल, पिंडारी, पिल्ला, पीपा, पूँगी, पेठा, इल्ली, ऊँहूँ, कंजर, कब्बडी, कुत्ता, खाखरा, गड़पा, गद्द, गद्दर, बरेठा, बलूची, बाँगड़, बाँगर, बाँगुर, झाँडा, बागर, बिजूका, रेवड़ी, लावनी, लीद, लुगदी, सट्टा, समोसा।
2. अनुकरणात्मक शब्द
ऐसे शब्द, जो किसी ध्वनि को ध्यान में रखकर बनाए गए हैं, उन्हें ‘अनुकरणात्मक’ शब्द कहते हैं; जैसे– छपछप, छछरछर, छर्रा, झक, झकझक, झकझोर, झकाझक, झगड़ा, थपथपाना, मचकना, मचमचाना, मचलना, मचलाना, मेमना, रिमझिम, रेंकना, लच, लचक, लचकना, लच्छा, लथपथ, लथाड़, लपलपाना, सटपट, सटरपटर, सटसट, सनसन, सनसनाना, सरसर, थप्पड़, थरथर, थर्राना, दादू, दुत, दुतकार, दुतकारना, धड़धड़, धड़ल्ला, धत्, धधक, धक, धम, धमाधर, धमधूसर, धमार, धाँधल, धाक, धावा, धायँ, पटाका, पटापट, पड़पड़ाना, परपराना, फट, फटकारना, फटफटाना, फड़फड़ाना, फनकना, झड़ंप, झनक, झनझनाना, झनाझन, झब्बा, झमेला, झलाझल, झाला, झिलमिल, झुनझुन, झुबझुबी, टट्टू, टन, टनकना, टनटन, टनाटन, टपकना, टपाटप, टर, कें कें, थेईथेई, दन्न, दहाड़, दहाड़ना, खलबल, गलगल, गलबल, गिटपिट, गिड़गिड़, गुटरगूँ, गुनगुनाना, चायँ चायँ, चुटकी, चूँ चूँ, छटपट, छनछन, टरटराना, टर्रा, टर्राना, टाँय टाँय, टिप टिप, टीमटाम, टीस, टें टें, ठक, ठकठक, ठकठकाना, ठनकार, ठनाका, तड़ातड़, तड़ी, ताताथेईं, ताबड़तोड़, तुतलाना, फनकार, फनफनाना, फर्राटा, फिस, फिसड्डी, फुदकना, फुरफुर, फुसफुसाना, फू फू, बड़बड़, भड़क, भाँये भाँये, भौं भौं, भौंकना
विदेशज़ शब्द
अंग्रेजी भाषा के शब्द
● अटेंशन, अपोजिट, अपोजिशन, अर्बन, एल्कोहल, एल्यूमिनियम, अलाउंस, अल्टीमेटम एप्लीकेशन, अगस्त, अप्रैल, अल्सर, अक्तूबर, अण्डरवीयर, अपील, अर्दली, ऑनर, ऑनलाइन, ऑडिट, ऑक्सीजन, ऑटो, आइटम, आइसक्रीम, आइस, ऑरीजनल, अपेण्डिसाईटिस, असेसर, असेसमेंट, ओवर, ऑफिस, ऑफिसर, इंटरनेट, ई-बुक्स, ई-गर्वनेंस, ई-मेल, ई-लर्निंग, इंच, इंजन, इंजिल, इंक, इनकम, इनक्रीमेंट, इनवेस्ट, इनवाल्वें, इंटरव्यू, एनसाइक्लोपीडिया, इनवॉइस, इनफेक्टेड, एडवांस, एजेण्ट, एलर्जी, एजेण्डा, एक्स-रे, एडिटर, एक्सपोज, एकड़, ऐडहॉक, एक्टर, एक्यूप्रेशर, एडवोकेट, ऐल्बम, ओवर, ओवरकोट, ओल्ड, ओवरटाइम, क्लास, क्लासिक, क्लर्क, कम्पनी, कमीशन, कमिश्नर, कमिश्नरेट, कॉर्ड, कॉलेज, कॉरीडोर, कम्प्यूटर, कलेक्टर, कॉपी, कार, कैमरा, केस, कोट, क्रिकेट, टिकट, टेनिस, गार्ड, चैक, टायर, टेंशन, ट्यूब, टेलीविजन, टमटम, टर्म, टरबाइन, टाईल, टाई, टावर, टेलर, ट्रक, डबल बैड, दिसम्बर, डॉक्टर, ड्रॉफ्ट, जिप, पंक्चर, पोस्टकार्ड, पेन, प्लेटफार्म पाउडर, पेट्रोल, पोलिंग, पार्लियामेंट, फिल्म, फाइल, फीस, फुटबॉल, फैक्टरी, बस, बोल्ट, बैटरी, जेलर, बिस्किट, बोनस, बटन, बिल, प्रेस, पार्सल, पेंसिल, पुलिस, पार्क, पुलिस स्टेशन, जर्नल, टेरिलीन, गिलास, ब्रेक, चॉकलेट, टॉफी, सैलेरी, यूनिफॉर्म, फॉर्म, रेडियो, मशीन, रजिस्टर, पेपर, रजिस्ट्री, रेल, रेडीमेड, लीडर, लीडरशिप, टोस्ट, वारंट, वॉल, वूल, वुलन, शर्ट, पैंट, ब्लाउज, सिगनल, सिमेंट, स्कूटर, स्वेटर, हारमोनियम, हार्मनी, क्रिसमस, नॉनसेंस, न्यूज़, ऐंकर, पिस्टल, पोस्टिंग, पोस्टर, पोस्टमार्टम, पोस्टमास्टर, बंकर, बटेलियन, बलून, बुक, मिनरल, मिनिस्टर, जर्नलिज़्म, लाइन, लाईब्रेरी, वॉरंट, सिल्वर ।
अरबी भाषा के शब्द
अमानत, अमूमन, अरकान, अरब, अलफ़ा, अलवान, अलहदा, अल्ल, अबाबील, अव्वल, असद, असबाब, अंजरी, अकबर, अक्कास, अख़्तियार, अजब, अंदलीब, अकसीर, अख़लाक, अजन, अज़मत, अत्तार, अदना, अदब, अदा (चुकाना), अदालत, अदीब, अफ़ीम, अब्बास, अब्दुल्ला, अमन, अमला, अमलारा, असल, असर, असलहा, असलियत, असली, अहदी, अहम, अहमक, अहमदी, अहल, अहसास, आला, आलम, आलमी, आलिम-फ़ाजिल, आलीजनाब, आशिक, आसा, आसार, इंतकाम, इबारत, इबारत-आराई, इब्न, इब्राहीम, इमदाद, इमला, इमलाक, इमामत, इमारत, इम्तहान, इंतकाल, इंतख़ाब इंतज़ार, इंतहा, इकबाल, इख़राज, इख़लास, इख़्तियार, इब़्लिआत, इख़्तिसार, इजरा, इज़हार, इजाज़त, इज़ाफा, इजारा, इत्तफ़ाकन, इत्तला, इत्तहाद, इत्र, इन्सान, इनसानियत, इनसानी, इन्साफ, इनाम, इसराफ़, इस्तकबाल, इस्तगासा, इस्तीफ़ा, इस्तेमाल, इस्मत, इस्लाम, इहाता, ईमान, ईसा, इनायत, इफ़्तार, इबादत, इम्तियाज़, इरफ़ान, इरशाद, इराक, इरादतन, इरादा, इर्साल, इलज़ाम, इलहाक, इलहाम, इलाका, इलाज, इलाही, इल्मी, इल्लती, इशरत, इशा, इशाअत, इशारा, इश्क, इश्किया, इश्तहार, इश्तियाक, इसराईली, इसलाह, इसलामी, इसरार, उमराव, उमदा (उम्दा), उरुज, उर्फ, उर्स, उलफ़त, उलमा, उलूम, उसूल, एहतराम, एहतशाम, एहतिमाम, एहतियातन, ऐज़ाज़, ऐतबार, ऐन, ऐनक, ऐब, ऐयार, क़त्ल, कत्लेआम, कफ़न, कदम, कफ़ील, कबाब, कबायली, कबाला, कबाहत, कलमा, कलाम, कलामुल्लाह, कलिया, कलीम, कसम, कसमसाना, कसर, क़साई, कसाफ़त, क़सूर, कड़वा, कस्बा, काजी, काबिज़, काफ़िला, काफी, काबा, कायल, किताब, किफ़ायत, किस्त, किस्म, किला, किराया, किस्मत, किस्सा, कीमा, कीमिया, कुतुब, कुफ्र कुबुलना, कुरसी, कुरआन, कुल, कुलफ़ी, ख़बर, ख़याल, खय्याम, ख़लीफा, कबीर, कबील, कबूल, कबूली, कब्ज़, कब्ज़ा, कब्र, क़मर, कमाल, कमीज़, कमीन, ऐयारी, ऐराब, ऐलान, ऐशगाह, औकात, ख़ास, तख़ल्लुस, तफ़सील, तफ़तीश, तफ़रीह, तबका, तबस्सुम, तबादला, तबीयत, तबेला, तमन्ना, तरतीब, तरमीम, तरीका, तर्ज़, ताज, ताजिया, तामीर, तावीज, तासीर, ताश, दौलत, दौरान, नकब, नकदी, नकल, नकलची, नक्शा, नग़मा, नज़र, नज़्म, नफ़रत, नफीस, नीयत, ख़िजाब, खिताब, खिलअत, खिलवत, ग़म, फ़सल, फ़ाक़ा, फ़ातिमा, फ़ातिहा, फ़ानी, फ़ारूक, फ़िकर, फ़ैसला, बलाय, बला, बलूत, बहसबाज, बालिग, बिगुल, बिला, मदद, मनसब, मलामत, मलूक, मसाला, महफ़ूज, महफ़िल, महल्ला, माहिर, मिल्कियत, मिसाल, मिसरा, मीर, मीयाद, मुअज्ज़त, मुसिफ़, मुअत्तल, मुआफिक, गरीब, गरूर, ग़लती, गलत, गालिब, गुबार, गुस्सा, जख़ीरा, मुहब्बत, मुहावरा, मुहैया, मेराज, मेहनत, रकम, रकीब, रजा, रज़्ज़ाक, रद्द, रमजान, लाइलाज़, लाज़िम, लानत, लुआब, वरक, सल्तनत, सलाम, सवाब, सहर, सही, सहूलियत, सहेजना, सियासत, सियासी, सिला, जज़्ब, जनाज़ा, ज़ल्द, जानिब, जायज़ा, ज़ाया, जाहिल, जिरह, ज़िला, जिस्म, जिहाद, जुनून, जुर्म, जौहर (रत्न), जौहरी, तकल्लुफ, तकसीम, तकसीर, तकाज़ा, औज़ार, औसत, औसाफ़, कयाम, कयास, कय्यूम, करख़्त, करघा, करम, करामात, करीब, कलक, कलई, कलफ़, कलम / क़लम, ख़लासी, ख़सरा, ख़स्ता, ख़ातिर, ख़ादिम, ख़ारिज, ख़ालसा, नशा, नाज़िम, हमल, हम्माल, हया, हरकत, हवाश, हातिम, हाज़िर, हावी, हुलिया, हुस्न, हिज़ाब, हिज्जे फ़तह, फ़र्क, फ़लसफा, मुकद्दस, मुकम्मल, मुआवज़ा, मुकदमा, मुकाबला, मुकर्रर, मुजहिर, मुद्दा, मुद्दत, मुनीम, मुमताज़, मुमकिन, मुबारक, मुराद, मुलजिम, मुलतवी, मुश्किल, मुसलमान, मुसाफ़िर, मुसीबत, मुस्तैद, मुहर्रम, सिलसिला, हद, हदीस, हबशी, हमला इत्यादि।
फ़ारसी भाषा के शब्द
एकबारगी, ऐवान, औसान, कफ़स, कबरिस्तान, कबूतर, कबूदी, कबूद, कमंगर, कमंचा, कमंद, कम, कमज़ात, कमजोर, कमतर, कमतरीन, कमबख्त, कमर, कमसिन, कमसुखन, कमान, कमी, कमीना, कमोबेश, अनार, अब्बू, अब्र, अलमस्त, अलमस्ती, अशरफ, अशरफ़ी, आइंदा, आईना, आगाह, आज़माइश, आज़ादी, आतशी, आतिश, आतिशबाज़ी, आब, आबकार, आबदार, आरजू, आसमाँ, आसमानी, आसान, आसूदा, आहिस्ता, इंदराज, कारामद, कारिंदा, कारीगर, कार्रवाई, कासनी, किनारा, कुलचा, खबरदार, खस्ताहाल, ख़ाकी, ख़ाक, ख़ाका, खानदान, खानसाँमा, खाना, खानाबदोश, खामख्वाह, इकबारगी, इज़ारबंद, इमामदस्ता, इसबगोल, ईरान, ईसवी, ईसाई, उम्मेद, उम्मीद, उम्मीदवार, उरेब, उस्ताद, कलबूत, कल्ला, कशमकश, कशिश, कशीदगी, कशीदा, काकरेज़ी, काफ़ूर, कामगार, कारखाना, कारकुन, कारवाँ, कारसाज़, कारस्तानी, खामी, खुदकुशी, खुदगरज, ख़ुदनुमाई, खुदमुख्तार, खुदरा, खुदा, ख़ुदानख्वास्ता, ख़ुनकी, खुफ़िया, ख़ुमार, ख़ुश, ख़ून, खूबसूरत, ख़ूबी, ख़्वाजा, ख्वाहिश, गज, गरम / गर्म, गुमनाम, ज़मीन, जवाँ, जहालत, जागीर, जादू, जान, जानवर, जाम, पनाह, पाकीजा, पेशा, पेशकश, पैगाम, पैगम्बर, फरमान, फरमाइश, बंदिश, बंदरगाह, बंदा, बाजार, बाबत, बस, बहाना, बेअसर, बख्तावर, बजाय, बदशक्ल, बरखास्त, बराबर, बेहयाई, बीमा, बीमार, बेवकूफी, बेवा, जुबान, जुदाई, जहालत, जागीर, जुदा, ज़ेब, तंग, तरक्की, नीम, नेक, महताब, महर, माहवारी, मेहतर, मैयत, याराना, यारी, यावर, रकाबी, रफ़अत, रफू, राज, रास्ता, राहगीर, लाजवाब, वरज़िश, वरना, तख़त, तपाक, तबाह, तमंचा, तरावट, तराश, तल्खी, ताज़ा, तुर्श, दमा, दगा, दमामा, दरकिनार, दरगाह, दस्तूर, दाद, दिल, दिलसाज, दीवाना, दुम, नाकारा, नाज़ुक, नाज़ायज, नावक, वायदा, सवार, सियाह, सीना, हमउम्र, हमदम, हमेशा, हरकारा, हरगिज़, हरजाई, हिन्दी, हुनर, होश, होशियार नाचीज़, गर्द, गिरवी, गिरोह, गुबंद, गुफ़्तगू, गुलदान, गुलदस्ता, गुब्बारा, गुम, गुल, गुलकन्द, गुलज़ार, गुस्ताख, गोश, चकबंदी, चस्पाँ, चहबच्चा, चहलकदमी, चाकू, चुस्त, जख़म, जनाना, नामर्द, नामुराद इत्यादि।
पुर्तगाली (पुर्तगीज) भाषा के शब्द – पिस्तौल, बटन, बाल्टी, प्याला, इस्पात, कमीज, कोको, काजू, कनस्तर, तौलिया, नीलाम, पीपा, पादरी, पतलून, फीता, पपीता, मेज, साबुन, संतरा, इस्तिरी, मस्तूल, अचार, अनानास, अलमारी, आल्पीन, आलू, अगस्त, कारबन, कमरा, गमला, गोभी, गोदाम, गिरजा, चाबी, तम्बाकू, लबादा इत्यादि।
ब्राजील – तम्बाकू
मैक्सिको – टमाटर, कोको।
फ्रैंच (फ्रांसीसी भाषा के शब्द) – अंग्रेज, मीनू, मास्टर, रेस्ट्रॉ, सूप, पिकनिक अंगरेज़ी, काजू, मार्शल, कारतूस, कूपन, जज, टेबुल, मेयर इत्यादि।
स्पैनिश भाषा के शब्द – सिगार, सिगरेट, कॉर्क इत्यादि।
यूनानी – एकेडमी, टेलीफोन, बाइबिल, एटम, एटलस, टेलीग्राफ इत्यादि।
तुर्की शब्द – कुर्ती, खानम, चकमक, चकला, चम्मच, चाक, चाकचौबंद, तुर्कमान, तोपसी, अरमान, आका, आगा, उर्दू, करावल, कलगा, कलगी, काबू, कुमुक, कुर्क, कूच, कनात, कैंची, तमगा, कुर्ता, तोप, बेगम, बहादुर, तलाश, दरोगा, बीवी, लफंगा, लाश, मुगल, कजलबाश, नौकर इत्यादि।
पश्तो शब्द – पठान, पटाखा, मटरगश्ती, रुहेला अखरोट, अटकल, गड़बड़, गुण्डा, जमालगोटा, भड़ास, नगाड़ा, , लुच्चा इत्यादि।
चीनी भाषा के शब्द – लीची, तूफान चाय, चाऊमिन इत्यादि।
डच भाषा के शब्द – चिड़िया, तुरुप, ड्रिल, बम, स्काऊट।
जर्मन भाषा के शब्द – नात्सी, नाज़ीवाद, किण्डरगार्टन, ब्लिट्ज, वैगन, नाज़ी, सेमिनार इत्यादि।
जापानी भाषा के शब्द – रिक्सा, सायोनारा इत्यादि।
अफ्रीकी – वेंजो/बेंजो (वाद्ययंत्र)
लैटिन – एजेण्डा, इंच, कोटा, कोरम, स्कूल, रेडियो, राशन, इस्पताल जनवरी, अक्टुबर, नवम्बर, पेंशन, मशाल इत्यादि।
तिब्बती – लामा।
इटैलियन भाषा के शब्द – लाटरी, रॉकेट, कार्टुन इत्यादि।
संकर शब्द
अरबी और हिन्दी शब्दों के मेल से –आमचुनाव, अजायबघर, किताबघर, अख़बारवाला, क़मलवाला, क़लम–चोर इत्यादि।
तुर्की और हिन्दी –तोप–तलवार, तोप गाड़ी, कच्ची कुर्की इत्यादि।
अंग्रेजी और फ़ारसी – सीलबंद , जेलखाना इत्यादि।
अंग्रेजी और संस्कृत –रेल विभाग, ऑपरेशन कक्ष, टैंकयुद्ध, मशीनीकरण, एडमिशन कक्ष, फिल्म उत्सव इत्यादि।
अरबी और फ़ारसी शब्दों के मेल से – बंदूकची, हवादार, नेक नीयती, गोताख़ोर, विसातखाना, नेकचलन, मालामाल, मिज़ाजपुरसी, तहसीलदार, अक़लमंद, कायदादाँ, गमगीन इत्यादि।
संस्कृत और हिन्दी के शब्दों के मेल से – भोजन–गाड़ी उप बोली, भोजन–घर, चितचोर इत्यादि।
संस्कृत और फ़ारसी शब्दों के मेल से –कलादार, छायाघर, फ़लदार, विज्ञापनबाज़ी इत्यादि।
अंग्रेजी और हिन्दी शब्दों के मेल से –डाक घर, पुलिस चौकी, डबल रोटी, टिकिट घर, रेल गाड़ी इत्यादि।
हिन्दी और फ़ारसी शब्दों के मेल से –किरायेदार, थानेदार, बंधुआ–मज़दूर, चालबाज़, पंचायतनामा, उड़नतश्तरी, कविदरबार, चिड़ियाखाना, कटोरदान, चमकदार, मसालेदार, झगड़ा–फ़साद, झरोखेदार, झलकदार, टल्लेनवीसी, टल्लेबाज़ी, बल्लेबाज़ी इत्यादि।
हिन्दी और अंग्रेजी –लाठी चार्ज, कपड़ा मिल, जाँच कमीशन, बचत बैंक इत्यादि।
फ़ारसी और संस्कृत –बंदूकधारी, बंदीगृह, ज्यादातर, हिन्दीतर, हिन्दीकरण इत्यादि।
फ़ारसी और हिन्दी – मुर्दाघर, नोक – झोंक इत्यादि।
तुर्की और फ़ारसी – नौकरशाह, नौकरशाही, नौकरीपेशा इत्यादि।
अंग्रेजी और अरबी –शौकीन, पॉकेट ख़र्च, सिनेमा इत्यादि।
अरबी और अंग्रेजी – ज़िला जज।
अरबी और संस्कृत –अदालतीविज्ञापन, मालवाहक, ज़िलाधीश, मालवाही इत्यादि।
तुर्की और संस्कृत – नौकरचाकर।
संस्कृत और अंग्रेजी – यातायात–पुलिस।
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें